Tezhip Sanatı

[sahra cold]

TEZHİP (ILLUMIATION)

Çok uzun ve köklü bir geçmişe sahip bu sanatın adı, yani Tezhip; Arapça “Zehep” (altın) sözcüğünden gelir. Altınlamak, altın ile süslemek demektir. Altın ve boya ile yapılan bezeme sanatıdır. Tezhip yapan sanatçıya da Müzehhip denilir.

Tezhibin ana teması desendir. Deseni motifler oluşturur. Motifler tamamen matematiksel birdüzen içinde çizilmiş geometrik şekiller üzerine yerleştirilir. Bu geometrik şekillerle hiçbir yüzyılda oynanmamış ve değiştirilmemiştir. Motifler daima simetrik olarak yerleştirilir.
Motifler çok fazla zengin ve çeşitlidir. Bunun sebebi de islam dininin resim ve heykel sanatına koyduğu yasaklardır. Bu yüzden Türk sanatçıları, bütün yaratıcı güçlerini süsleme alanında yoğunlaştırarak, gördükleri her şeyi, doğadan aşırı derecede soyutlamaya ve stilizasyona yönelmişlerdir. Doğayı hiç değiştirmeden taklit etmek yerine onu üsluplaştırmayı uygun görmüşlerdir.
Tavşan, balık, kurt, kuş gibi hayvan motiflerinde, kuşların kafalar, tavşanların ayakları yok edilerek kökenlerini belli etmeyecek şekiller oluşturulmuştur.(RUMİ)
Kaynağı belli olmayacak kadar stilize edilmiş çiçekler(HATAİ), sürekli hareket halindeki bulutlardan esinleneek oluşturulan şekiller (BULUT) çok sık kullanılmıştır.

Bir de, IX. ve XV. yüzyıllar arasında çok kullanılan MÜNHANİ vardır. Kuş gagalarının iç bünyelerinden esinlenerek meydana getirilmiştir. Bu motif, diğer motiflerin aksine kompozisyonlarda belli bir hat takip etmeyip daima birbirlerine yapışık olarak yerleştirilerek çalışılır. (detaylar, motifler kısmında işlenecek)

[sahra cold]

Kısaca Tezhip Sanatının Tarihçesi

Dünya uygarlıklar tarihinde Türk Süsleme Sanatı’nın çok önemli bir yeri vardır. Türkler, Orta Asya’dan getirdikleri kültürlerini Anadolu’da da yüzyıllar boyunca çok başarılı bir şekilde sürdürmüşlerdir. Türkler, kendilerine has motifler yarattıkları gibi başka ulusların kullandıkları motifleri de alıp rahatlıkla kullanmışlar, kendi zevklerine uygun gelecek şekilde değiştirerek Türk sanatına uydurmuşlardır.

Türkler, İslamı kabul ettikten sonra Türk Süsleme Sanatı daha da çok gelişmiştir. Halı, çini, dokuma, ahşap oymacılık, maden(tombaklar) ve taş işçiliği, kumaş işçiliği, duvar nakışları ve kitap süslemeleri gibi...
Bunların içinde başlangıçtan beri kitap süslemelerinin çok önemli bir yeri vardır. Bu sanat dalına verilen önem, kitaba verilen önemden dolayıdır. Kitap süslemeleri özellikle din kitaplarında kullanılmıştır. Allah’ın kelamını, peygamberin hadislerini süslemeleriyle tamamladığı için tezhip; Türk Süsleme Sanatı’nda en saygın sanat olarak kabul edilir.

Çok eskilerde, İslamda resim yapmak “Allah’a rakip olmak” gibi değerlndirildiği için günah sayılırdı. Bu yüzden tezhipte kullanılançiçek ve hayvan motifleri stilize edilerek kullanılmıştır. Motiflerdeki desenler, ilk başta kesinlikle anlaşılamayacak kadar değiştirilmiştir. Minyatür sanatında da sırf bu yüzden perspektif kullanılmamış, insan yüzleri aslından farklı olarak çizilmiştir. Günümüzde bu tamamen değişmiş, çizimler, motifler daha rahatlamıştır ama yine de hiçbir sanatçı peygamberin yüzünü çizmemiş, bundan kaçınmıştır.

* * *
III.yüzyılla birlikte el yazma kitaplarda görülmeye başlanan tezhip, geçirdiği yüzyıllar içinde gelişmeler göstermiş ve en mükemmel gelişme XV. Yüzyılda Fatih Sultan Mehmet döneminde başlamıştır.

Elimdeki en eski tezhip örneği:
IX. yüzyıla ait. Bursa İnebey Medresesi. Küfi yazı ile, parşömen üzerine yazılmış.



X.yüzyıla ait, yine Bursa İnebey Medresesi. Altın üzerine yazılmış ve tezhiplenmiş bir eser.
 


Yine çok eski(tarihi bilinmiyor) bir eser. Bursa İnebey Medresesi.



XIII. yüzyıla ait bir Selçuklu Tezhibi. Farsça yazılmış. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü.



XIV. yüzyıl. Süleymaniye Kütüphanesi. Fatih Bölümü. Osmanlı Tezhibi.
 


XV. yüzyılda, Fatih Sultan Mehmet, Topkapı Sarayı’nda nakkaşhane kurarak bu sanatı her bakımdan desteklemiştir. “Bana xxxxx şölenini, xxxxx sünnetini resmet” diye buyruklar vererek, nakkaşları bir yerde tarihi resmetmeye mecbur kılmıştır. Nakkaşlar da buna güvenerek insan yüzlerini yavaş yavaş aslına benzetmeye başlamışlardır. İşte bu serbestlik içinde çalışan nakkaşların ortaya çıkardığı eserlerle dönem, Türk Süsleme Sanatı’nın güzel çağlarının başlamasına sebep olur.




XVI. yüzyılda, Kanuni Sultan Süleyman döneminde yüzyılın en güzel, en olgun örnekleri verilir.

XVII. yüzyılda tezhip sanatı (Klasik Dönem) herhangi bir yenilik göstermeden, parlak bir şekilde devam eder. Sarayın içindeki nakkaşhaneden başka, sarayın dışında da bir çok dükkanda nakkaşlar yetişir ve bu sanatla uğraşmaya başlarlar.

XVIII. yüzyılda, Osmanlı İmparatorluğu’nun batı ile olan sıkı ilişkileri, Osmanlı’nın sanatını da etkiler. Elçilerin sık sık Avrupa ülkelerine yaptıkları ziyaretler, geldiklerinde anlattıkları ile ortaya yeni bir üslup çıkar. Bu üsluba “Rokoko Sanatı” denir.

XIX. yüzyılda, Osmanlı İmparatorluğunda görülen durgunluk ve gerileme, sanatçıları da etkiler. Hat ve Tezhip sanatı en parlak dönemlerini geride bırakır. Dükkanlar, nakkaşlar azalmaya başlar.

XX. yüzyılda tezhiple uğraşanlar yok denecek kadar azalır.

Not/ Her yüzyılda tezhip sanatı gerek renkleri olsun, gerek motifleri olsun, özünü hiç bozmadan değişiklik göstermiştir. Eserlerdeki bu değişikliklere bakarak, tezhibin hangi yüzyıla ait olduğunu rahatlıkla görebiliriz.

Mesela; VIII. Ve IX. Yüzyıllarda motifler iri yapılırken, ve çok az renk kullanılırken, XI ve XII. Yüzyıllarda motifler küçülmeye, renkler biraz daha azalmaya, bunun yerine çokça altın kullanımı tercih edilmiştir. XVI. Ve XVII. Yüzyılda yapılan eserlerde çok bol altın kullanılmaz, zeminler siyah boyanmazdı. Ama XVIII. Yüzyıl eserlerinde siyah zemin kullanılmaya başlanmış, çiçek motifleri vazo, sepet içlerine yerleştirilmiştir.çiçekler yine stilize edilmiştir ama hangi çiçek olduğu tanınabilir şekildedir.

[sahra cold]

TÜRK SÜSLEME SANATINDA MOTİFLER


BİTKİSEL MOTİFLER
Türk süsleme sanatının en yaygın kolu olup çok zengin ayrıntılar içerir. Başlıca dört grup altında toplanır.

A)ÇİÇEKLER
Çiçekler yine üç alt gruba ayrılır.
1-HATAÎ (Hatayi)
Bunlar Türk Süsleme Sanatının başlıca desenleri arasında en önemli olanıdır. Çiçeğin kökeni belli olmayacak derecede stilize edilmişlerdir.


 


2-Doğaya yakın olarak stilize edilmiş çiçekler:
Lale, gül, karanfil, sümbül, menekşe vs gibi çiçekler çeşitli sanatçılar tarafından değişik alanlardaki kullanımlarına göre belli ayrıcalıklar içinde kullanılmıştır. Mesela, kalem işçiliğinde, tahtaya, taşa oyulan veya kumaşa işlenen, halıya dokunan çiçek motiflerinde belli farklılıklar görülür.




*** Gül, peygamberin çiçeği, karanfil ve lale de Osmanlı İmparatorluğu’nun sembolü olarak kabul görüp tezhip ve minyatürlerde sıkça kullanılmıştır.

3-Minyatür çiçekler:
Eskilerin “Şükûfe tarzı” olarak adlandırdıkları ve naturalist özellikleri olan bu üslup, özellikle 18. ve 19. yüzyıllarda benimsenmiş bir süslemedir. Vazolu, vazosuz buketler, tek çiçekler gibi bir çok kısımlara ayrılır.
 

[sahra cold]

B)YAPRAKLAR

Stilize yapraklar, doğal görünüşte olanlar, tek dilimliler, üç dilimli yapraklar (Seberk), beş dilimli olanlar (Pençberk), çok dilimli olanlar, birbirine sarılmış yapraklardan meydana gelen sarmal yapraklar (Sadberk), tatbik edildikleri sahanın teknik zorunluğuna uygun özellikleri olanlar, hançer yapraklar, el yapraklar ve geometrik yapraklar gibi pek çok kısımlara ayrılırlar.
Saz yolu yapraklar: yapraklardaki en büyük üsluplaşmayı XVI. Yüzyılda nakkaş Şahkulu tarafından yapılmış olan “saz yolu” dur. Saz yolunun ana motifleri arasında hançer yaprak motifleri, süslü hatayiler, çeşitli kuşlar yanında ejder, simurg gibi efsanevi hayvanlar vardır.
Saplar, çıkmalar, spiral noktalar,

Stilize, doğal ve tek dilimlilere örnek:

[sahra cold]

Üç dilimli yapraklar (Seberk):




 

[sahra cold]

Beş dilimli yapraklar (Pençberk):

[sahra cold]

Birbirine sarılmış yapraklardan meydana gelen sarmal yapraklar (Sadberk):



Hançer Yapraklar:



El Yapraklar:



Saz Yolu:



Koyu renk olarak görülen, yaprağın o bölümlerinin çizilirken fırçanın bastırıldığı yerdir.

Sap ve çıkmalar:



Görevi: Çizim sırasında, çizimlerin çakıştığı noktaları yok etmek.

Spiraller:



Görevi: Boş kalan yerleri doldurmak.

[sahra cold]

C) AĞAÇLAR
Yaprak ve çiçek açısından farklılık gösteren ağaç örneklerinin en sık kullanılan çeşitleri, Selvi, Hurma, Hayat Ağacı, Meyveleri belirtilen ağaçlar, Çiçek açmış ağaçlar

Selvi ağacına örnek:

[sahra cold]

D) YEMİŞ VE MEYVELER
18.yüzyıldan sonra çok yaygınlaşan bu süslemede üzüm ve nar motifleri çok sık görülmüştür.



( III. Ahmet’in Yemiş Odası – Topkapı Sarayı / Harem Dairesi )

[sahra cold]

HAYVANSAL MOTİFLER

Hayvanlardan ilham alınarak yapılan süsleme, özellikle 16.yüzyıla kadar hakim olmuştur. 16. yüzyıldan sonra bitkisel süslemenin yanında yardımcı motif olmuştur. 18. yüzyılda da tamamen kaybolmuştur. Hayvansal süslemeyi üç alt gruba ayırıyoruz.


A) YALIN HAYVAN MOTİFLERİ

15.yüzyıla kadar çok benimsenmiştir. Anadolu Selçuklu abidelerinde en güzel örnekleri bulunur. Başlıca iki gruba ayrılır.
1- Esanevi veya mitolojik hayvan motifleri:
HARPİLER: Yarı insan yarı hayvan şeklindeki bu yaratıklar gök, kara ve deniz harpisi olarak üç şekilde oluşur.

Rumi kanatlı Harpi. XIII. yy. Selçuklu dönemi

 

SİMURG: Zümrüd-ü Anka, Devlet Kuşu ve Hûma Kuşu olarak da adlandırılır.
EJDERLER

Simurg: Topkapı Sarayı Müzesi H.2153
 


Ejderha: Biblioteque Nationale, 4112
 


2- Stilize Hayvan Motifleri:
Kuşlar, aslanlar, kurt, boğa, balık ve diğer deniz hayvanları, at, geyik, tavşan, keçi gibi hayvanlar.

[sahra cold]

B) RUMÎLER

Rumi’nin anlamı Anadolulu demektir. Kökeni Orta Asya’dır. Selçuklu Türkleri tarafından, 11.yüzyıldan itibaren kullanılır ve çeşitli hayvan formlarının kökeni belli olmayacak şekilde stilize edilmiş halidir.
Hayvanların kanat, bacak ve bedenlerinin stilize edilerek meydana getirilmiş çok yaygın bir süsleme elemanıdır.

[sahra cold]

C) SELÇUKLU MÜNHANİLERİ

15. yüzyıla kadar çok kullanılmıştır. Özellikle el yazması kitap süslemesinde çok kullanıldığı görülür. Rumilerin ayrıntılarından oluştuklarını kanıtlayan Orta Asya Uygur freskleri mevcuttur. Rumilerin ve kuş kanatlarının iç bünyelerinde bulunan ayrıntılardan oluşur ve kendine özgü bir renklendirme tekniği vardır. Birbirine yapışık kümeler halinde oluşur ve daima birbirinin ardından çıkacak şekilde çizilir.

[sahra cold]

GEOMETRİK VE SEMBOLİK MOTİFLER
Yüzyıllar boyu en sık ve ayrıntılarla kullanılmış desen türlerinden biridir ve geometrik kurallara dayanmaktadır. İslam felsefesi ile iyi bağdaşması ve soyut anlama ulaştığı için Türkler, özellikle Arap aleminden aldıkları bu süslemeyi kendi görgü ve yorumları ile birleştirerek ilginç dekorlar yaratmışlardır.
Geometrik desenler, kare, dikdörtgen, üçgen, baklava ve yıldızlar gibi bir çok yalın formların birleşmesinden oluşmakta ve anlam olarak evrenin sonsuzluğunu simgelemektedir. Genellikle başlangıç ve bitiş noktası göstermezler. Dini mimarinin iç ve dış dekorlarında, maden, taş, kitap süslemelerinin yapıldığı alanlarda görülürler.


Örnek: 1A



Çizimi:
 


Örnek: 2A
 


Çizimi:

[Kelebekler Diyarı]

Teşekkürler emeğine bereket güzel çalışmalar 

[sahra cold]

GEÇMELER

Eski adı “Zencerek” olan bu desenlerin binlerce çeşidi vardır. Zincirleme halkaların devamı şeklinde oluşurlar. Kenarsuyu (Bordür) ve yalın hallerde olmak üzere bölümlere ayrılırlar.

Örnek: 1A



Örnek: 1B



En eski tarihli bir tezhip örneğinden, zencerek; (578 H./ 1182)